تاثیر عضویت شانگهای بر تجارت ایران

خبر عضویت ایران در سازمان همکاری‌های شانگهای طی روزهای گذشته مورد توجه رسانه‌ها قرار گرفته است؛ اقدامی که براساس آن، ایران رسما نهمین عضو اصلی این سازمان بین‌المللی شد. این دستاورد مهم حاصل سالیان متمادی مذاکرات و در نهایت یک توافق جامع میان ایران و غول‌های اقتصادی آسیا یعنی هند، چین و روسیه است که می‌تواند قدرت «چانه‌زنی» را که چالش اصلی در مسائل اقتصادی و مالی است افزایش دهد و از این مسیر در جذب اعتماد بین‌المللی برای سرمایه‌گذاری در پروژه‌های زیرساختی استفاده کند. سازمان شانگهای یک بسترسازی مؤثر برای پایدار کردن فروش فرآورده‌های نفتی و در عین حال استحکام‌ بخشی به بازارهای اصلی مانند هند و چین به‌ عنوان دو کشور پیشرو در مصرف محصولات است.

عضویت در سازمان همکاری‌های شانگهای صرف‌ نظر از ظرفیت‌های بزرگ اقتصادی، افزایش ظرفیت‌های بازرگانی را نیز به همراه دارد. بین سال 2013 تا 2015 سازمان شانگهای مدل‌سازی در جهت گسترش ظرفیت‌های بازرگانی انجام داد و سران کشورهای عضو آن نزدیک به 30 توافق‌نامه را به اشتراک گذاشتند. این توافقات در حوزه‌های مختلف از گردشگری، دفاعی، دادگستری و .. را شامل ‌می‌شود؛ که هدف آن‌ها افزایش سطح بازرگانی میان کشورهای عضو است. همه این موارد در کنار یک‌دیگر منجر به کاهش فشارهای تحریمی آمریکا خواهد شد. اگر ایران بتواند در جریان زنجیره ارزش افزوده جهانی که به‌ عنوان یک زنجیره مرکب از شرق تا غرب جهان کشیده شده است، حضور پیدا کند، می‌تواند قابلیت‌‌های خود در حوزه‌هایی مانند انرژی، نیروی انسانی، بازار مصرف و فرصت‌های صادراتی را فعال کند.

ایران در چه صورتی می‌تواند بیشترین سود را از عضویت در پیمان شانگهای به دست آورد؟

به عقیده برخی از مسئولان و کارشناسان تا زمانی که تعرفه‌های گمرکی و قوانین تجاری ایران تغییری نکند ایران نمی‌تواند از این پیمان نفعی ببرد. طبیعتاً این عضویت یک گام مهم و موثر در حوزه‌های مختلف اقتصادی، تجاری، فرهنگی و… است و منجر به متوازن‌تر شدن روابط ایران و شرق خواهد شد. نکته مهم دیگر این است که این پیمان یک بستر و زیر ساخت برای توسعه روابط و بهبود شرایط اقتصادی و تجارت بین‌الملل ایجاد می‌کند؛ اما لزوماً به معنی بهتر شدن قطعی مسائل این حوزه‌ها نیست. بنابراین نحوه استفاده کشور از این فرصت، نتایج آن را در آینده رقم خواهد زد. در مجموع این عضویت تحول کوتاه مدت و مشخصی در شرکت‌ها ایجاد نخواهد کرد، اما در بلند مدت می‌تواند اثرات مثبتی بر صنایع مادر و همچنین حمل‌ونقل داشته باشد.

ارزش تجارت درون گروهی در سازمان شانگهای

از نظر تجارت درون گروهی، مجموع ارزش صادرات کشورهای عضو سازمان همکاری شانگهای در سال ۲۰۱۷، در حدود ۳۲۹ میلیارد دلار بوده است. در این رابطه، کشور چین با ۵۲ درصد بالاترین و تاجیکستان با سهم ۱۸ درصد پایین‌ترین سهم را به خود اختصاص داده‌اند. همچنین مجموع ارزش واردات درون گروهی کشورهای عضو سازمان در سال مزبور نیز در حدود ۹۶۴ میلیون دلار بوده است. لذا کشورهای چین و تاجیکستان به ترتیب بالاترین و پایین‌ترین سهم را از این نظر داشته‌اند. در این میان بیشترین میزان صادرات ایران به شانگهای در سال مزبور به ترتیب به کشورهای چین، افغانستان، هند و پاکستان (حدود ۹۵ درصد از کل صادرات ایران به اعضای این سازمان) و بیشترین واردات ایران از کشورهای چین، هند، روسیه (حدود ۹۶ درصد از کل واردات ایران از سازمان شانگهای) بوده است.

ایران با ۱۱ عضو اصلی و ناظر پیمان شانگهای شامل چین، روسیه، قزاقستان، قرقیزستان، تاجیکستان، ازبکستان، مغولستان، پاکستان، هند، افغانستان و بلاروس، دارای تجارت فرامرزی است که در این میان بیشترین حجم تجارت ایران با چین در سال ۱۳۹۹ به ارزش بیش‌از ۱۵ میلیارد دلار گزارش شده است. در حقیقت چین و روسیه قدرت‌های تعیین‌کننده در سازمان همکاری شانگهای و اصلی‌ترین شرکای تجارت فرامرزی با ایران محسوب می‌شوند، بنابراین چشم‌انداز مناسبی از روابط تجاری میان ایران و کشورهای عضو پیمان شانگهای می‌توان تصور کرد.

روابط تجاری ایران و روسیه

روسیه یکی از اصلی‌ترین اعضای سازمان شانگهای است و به هین دلیل برای ایران حائز اهمیت به حساب می‌آید. این کشور با جمعیت تقریبی ۱۴۴ میلیون نفر، یکی از کشورهای پرجمعیت اروپا است و یکی از کشورهایی است که در زمینه صادرات کالا از ایران مقصد بسیار خوبی برای بازرگانان ایرانی بوده و از اهمیت خاصی نیز برخوردار است. شرایط آب و هوایی این کشور باعث شده است تا امکان تولید و کشت بسیاری از محصولات کشاورزی را نداشته باشند، این موضوع یک امتیاز مثبت برای صادرات ایران به حساب می‌آید. در حال حاضر روسیه به عنوان یکی از بزرگ‌ترین شرکای تجاری ایران شناخته می‌شود و سالانه مقادیر قابل توجهی از انواع محصولات به این کشور صادر می‌شود. در سال ۲۰۱۸ عمده صادرات ایران به روسیه، به ترتیب شامل موارد زیر بوده است:

ازبکستان؛ بازار مصرفی بزرگ برای کشورهای جهان

در گذشته بازار ازبکستان، بازاری ساده و ارزان با کیفیتی متوسط بود و مردم قدرت خرید چندان خوبی نداشتند. اما امروزه با پیشرفت اقتصادی ازبکستان، قدرت خرید کالاها را به دست آورده و یک رقابت در بحث کیفیت در این کشور شکل گرفته است. از این رو کشورهای بزرگ دنیا به فکر ایجاد رابطه اقتصادی با این کشور هستند.  از این رو یکی از تاثیرگذارترین و مهم‌ترین اهداف صادراتی ایران در سازمان همکاری‌های شانگهای، ازبکستان است. از اصلی‌ترین دلایل تجار و بازرگانان ایرانی برای صادرات به این کشور، ارتباط فرهنگی و جغرافیایی این دو کشور است. در سال ۲۰۱۸ عمده صادرات ایران به ازبکستان، به ترتیب شامل موارد زیر بوده است:

قزاقستان؛ در میان ۲۰ کشور پیشرو در آزادی اقتصادی

قزاقستان، یکی از اقتصادهای بزرگ آسیای مرکزی را در اختیار دارد. بر اساس آمار در سال ۲۰۱۴، شاخص آزادی اقتصادی قزاقستان در طی ۱۷ سال جهش ۲۲ رتبه‌ای را نشان داده است و به همین دلیل در بین ۲۰ کشور پیشرو در حوزه توسعه آزادی اقتصادی در جهان قرار گرفته است. در تشریح وضعیت اقتصادی قزاقستان به اختصار باید گفت اقتصاد این کشور مبتنی بر صادرات مواد خام (نفت، مواد معدنی و غلات) است. سهم مواد خام در تولید ناخالص داخلی، تجارت خارجی و درآمدهای دولتی این کشور بسیار بالاست. در میان محصولات صادراتی ایران به قزاقستان کالاهای مختلفی دیده می‌شود. در سال ۲۰۱۸ عمده صادرات ایران به ازبکستان، به ترتیب شامل موارد زیر بوده است:

قرقیزستان؛ قرابت فرهنگی زمینه‌ساز صادرات کالا

قرقیزستان یکی دیگر از اعضای سازمان شانگهای محسوب می‌شود. فرهنگ مردم این کشور بدون شباهت به فرهنگ سایر کشورهای آسیای میانه نبوده و با کشورمان نیز دارای قرابت‌های زیادی است. این شباهت‌های فرهنگی و اجتماعی می‌تواند پتانسیل خوبی برای صادرات به قرقیزستان باشد. قرقیزستان از جمله معدود کشورهای محصور در خشکی محسوب می‌شود که هیچ راه ارتباطی با آب‌های آزاد ندارد. ویژگی‌های اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی قرقیزستان باعث شده تا پتانسیل این بازار برای صادرات برخی اقلام و محصولات ایرانی بسیار بالا باشد. در سال ۲۰۱۸ عمده صادرات ایران به قرقیزستان، به ترتیب شامل موارد زیر بوده است:

حضور ایران در بازار تاجیکستان

تاجیکستان یک کشور مسلمان است که اکثر مردم آن به زبان فارسی صحبت می‌کنند؛ به همین دلیل ارتباطات و تشابهات فرهنگی، اجتماعی، و سیاسی زیادی بین ایران و تاجیکستان وجود دارد. روابط تجاری بین این دو کشور از جمله صادرات به تاجیکستان، در گذشته بسیار قوی و پر رنگ بود. تا سال ۲۰۱۵ ایران دومین سرمایه‌گذار خارجی در این کشور به شمار می‌رفت؛ اما به دلیل برخی مسائل سیاسی، در چند سال اخیر، نقش ایران در این کشور کمرنگ شده است.

محصولات و کالاهایی که از تاجیکستان به کل جهان صادر می‌شود شامل مواردی همچون پنبه و منسوجات، انرژی برق، آلومینیوم، میوه و روغن گیاهی است. صادرات تاجیکستان به ایران نیز می‌تواند همین موارد را دربر گیرد. دوشنبه، به عنوان پایتخت تاجیکستان، یک منبع مهم برای تجارت این کشور است. البته که تاجیکستان با عضویت در WTO، صندوق بین‌المللی پول، سازمان ملل متحد، یونسکو، اکو، جامعه شورای مشترک المنافع، سازمان همکاری‌های شانگهای و بانک توسعه آسیا، توانسته جایگاه خود را در سطح جهانی تثبیت کند. در سال ۲۰۱۸ عمده صادرات ایران به تاجیکستان، به ترتیب شامل موارد زیر بوده است:

سهم ایران از بازار پاکستان

طبق اعلام مرکز تجارت بین‌الملل، پاکستان سالانه حدود ۶۰ میلیارد دلار واردات از کشورهای جهان دارد. سهم ایران از بازار این همسایه شرقی، کمتر از یک درصد است. برنج مهم‌ترین کالای صادراتی پاکستان به جهان و نفت خام، روغن حاصل از مواد معدنی و قیری بیشترین حجم واردات پاکستان از کشورهای جهان را تشکیل می‌دهد. این درحالی است که ایران در تأمین بسیاری از نیازمندی‌های پاکستان مانند گاز مایع (ال پی جی)، فرآورده‌های نفتی و پتروشیمی (نفت، قیر، نفت سفید، گازوئیل، بنزین، کودهای شیمیایی، تولیدات پلیمری و….)، لبنیات، خشکبار، لوازم خانگی، لوازم بهداشتی، لوازم ساختمانی، سیمان و بسیاری دیگر از کالاها این قابلیت را دارد که سهم بیشتری را از آن خود کند؛ و البته تأمین این نیازهای وارداتی برای پاکستان از طریق ایران بسیار اقتصادی‌تر از دیگر کشورها است.

آخرین آمار حاکی از آن است که حجم مبادلات تجاری ایران و پاکستان در سال ۱۳۹۹ کمی بیش از ۷۰۰ میلیون دلار و بصورت عمده به تبادلات تجاری در حوزه انواع سوخت و انرژی و کشاورزی اختصاص یافته است. بیشترین صادرات ایران به پاکستان همواره دربخش انرژی و شامل صادرات برق و گاز بوده است. در سال ۲۰۱۸ عمده صادرات ایران به پاکستان، به ترتیب شامل موارد زیر بوده است:

سهم ایران از بازار هند

هند از دیگر کشورهای هدف برای صادرات کالاها و محصولات ایران است. این کشور از نظر میزان جمعیت و قومیت‌های بسیار زیاد، بعد از چین دومین کشوری است که در تجارت نقش مهمی را ایفا می‌کند. سهل گرفتن در امر صادرات، کاهش هزینه معاملات تجاری، کاهش عوارض و حقوق گمرکی کالاهای صادراتی و خدمات، ایجاد محیط رقابتی بین‌المللی در داخل، فراهم کردن محیط صادراتی و نیز ارتقای بخش کشاورزی از اصول نظام تجارت کشور هند است.

از تولیدات مهم بخش کشاورزی در هند، برنج، گندم، دانه‌های روغنی، پنبه، کنف، چای، سیب زمینی، محصولات لبنی و… است؛ و در بخش صنعت منسوجات، محصولات شیمیایی، فرآورده‌های غذایی، فولاد، سیمان، مواد معدنی و ماشین‌آلات و سخت‌افزار مهم‌ترین تولیدات‌اند. با توجه به شرایط موجود، امکان افزایش صادرات به هند از سوی ایران وجود دارد و با سرمایه‌گذاری که کشور هند در چابهار انجام داده، در ترانزیت کالاهای ایران می‌تواند تأثیرگذار باشد. در سال ۲۰۱۸ عمده صادرات ایران به هند، به ترتیب شامل موارد زیر بوده است:

تجارت ایران و اژدهای اقتصادی آسیا

بر اساس تازه‌ترین آمار و گزارش گمرک ایران مجموع تجارت ایران و چین (صادرات و واردات) در سال ۱۳۹۹ حدود ۱۴۵ میلیون و ۷۰۰ هزار تن به ارزش ۷۳ میلیارد دلار بوده است. مشخصاً چینی‌ها بر پروژه یک کمربند یک راه، که برای سال 2049 تعریف کردند، اصرار دارند و حتی این پروژه را در سال 2017 به قانون اساسی خود ملحق کردند. مسلم است که آن‌ها در این زمینه فعالیت خواهند کرد و در این پروژه نزدیک به 70 کشور چه از طریق زمینی و چه از طریق بندر مشارکت خواهند داشت. ظرفیت ایران در این پروژه بین 400 تا 600 میلیارد دلار پیش‌بینی شده است. در سال ۲۰۱۸ عمده صادرات ایران به چین، به ترتیب شامل موارد زیر بوده است:

سهم صادرات ایران از کل واردات اعضای پیمان شانگهای

در مقایسه صادرات ایران نسبت به کل حجم واردات، به ازای هر یک از کشورهای عضو پیمان شانگهای، پی می‌بریم که ایران نخست در واردات کشور هند و پس از آن در واردات کشور تاجیکستان سهم بیش‌تری نسب به سهم آن در واردات سایر کشور‌های عضو دارد. با عضویت ایران در پیمان شنگهای و هموار‌تر شدن مسیر تجارت با کشور‌های عضو، ایران می‌تواند با برنامه‌ریزی بلند مدت، ارزش صادرات خود به هر کدام از این کشور‌ها را در چند سال ‌آینده به صورت قابل توجهی افزایش دهد.

منبع۱: واحد آمار و اطلاعات شرکت پیشگامان تجارت یار جی

منبع ۲: خبرگزاری جمهوری اسلامی